Δόγμα ή Δίκαιο: Θρησκείες υπό το πρίσμα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

Οι θρησκείες έχουν διαμορφώσει επί αιώνες την ηθική, το δίκαιο και τις κοινωνίες. Ωστόσο, στον 21ο αιώνα, όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν παγκόσμια γλώσσα ισότητας και ελευθερίας, τα δόγματα συχνά στέκονται εμπόδιο. Από τα γυναικεία δικαιώματα μέχρι την ελευθερία της πίστης και τη σεξουαλική ταυτότητα, η σύγκρουση μεταξύ του «θείου νόμου» και του διεθνούς δικαίου δεν είναι θεωρητική· είναι απτή και επηρεάζει εκατομμύρια ζωές.

1. Γυναίκες: από τη σιωπή στο βήμα της ισότητας

Σήμερα, οι γυναίκες σε πολλές θρησκευτικές κοινότητες διεκδικούν χώρο: γυναίκες-ιμάμηδες σε προοδευτικές μουσουλμανικές κοινότητες της Ευρώπης, θεολόγοι που αμφισβητούν τον αποκλεισμό από την Καθολική ιεροσύνη, ακόμη και ραββίνισσες στο μεταρρυθμιστικό Ιουδαϊσμό. Παρά τις ρωγμές όμως, οι μεγάλες παραδόσεις μένουν αμετακίνητες. Στην Ορθοδοξία, η ιεροσύνη παραμένει ανδρικό προνόμιο. Στο Βατικανό, ο Πάπας Φραγκίσκος μιλά για «διαφορετικούς ρόλους», όχι ισότητα.

Στο παρελθόν, η γυναίκα ήταν νομικά και κοινωνικά «υποταγμένη» — στη Βίβλο και το Κοράνι ορίζεται ρητά ο ανδρικός έλεγχος. Η πρόοδος οφείλεται κυρίως σε διεθνείς πιέσεις: η CEDAW (Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διακρίσεων κατά των Γυναικών, 1979) ανάγκασε κράτη να τροποποιήσουν νομοθεσίες, όμως ο αγώνας εντός των θρησκειών παραμένει.

➡ Σήμερα η αντίφαση είναι πιο καθαρή: ο ΟΗΕ απαιτεί ισότητα, οι θρησκείες μιλούν για «διακριτούς ρόλους».

2. Παιδικός γάμος: η παράδοση που αντιστέκεται

Παρά τις νομοθεσίες, ο παιδικός γάμος παραμένει πραγματικότητα. Σύμφωνα με την UNICEF (2023), πάνω από 12 εκατ. κορίτσια παντρεύονται κάθε χρόνο πριν τα 18. Οι περισσότερες περιπτώσεις βρίσκονται σε χώρες με ισχυρή θρησκευτική νομιμοποίηση: Ισλάμ σε Υεμένη ή Σουδάν, Ινδουισμός στην Ινδία, ακόμη και ο Χριστιανισμός σε αρκετες κοινότητες στον κόσμο.

Στο παρελθόν, ο παιδικός γάμος ήταν κοινός σε όλες τις θρησκείες, συχνά «ευλογημένος». Η διαφορά είναι ότι το διεθνές δίκαιο (CRC, 1989) πλέον τον ορίζει ρητά ως παραβίαση δικαιωμάτων. Παρόλα αυτά, η «θεϊκή ευλογία» χρησιμοποιείται ακόμα ως επιχείρημα ενάντια στη νομοθεσία.

➡ Πρόοδος: το φαινόμενο έχει μειωθεί σημαντικά. Στασιμότητα: όταν η θρησκεία επικαλείται την παράδοση, το παιδί μένει απροστάτευτο.

3. Σωματικές ποινές: από τις πυρές στις σύγχρονες μαστιγώσεις

Η Ευρώπη έχει αφήσει πίσω της τις πυρές και τις ιερές ανακρίσεις. Σήμερα όμως, σε χώρες με Σαρία, όπως Σαουδική Αραβία ή Νιγηρία, συνεχίζονται δημόσιες μαστιγώσεις και ακρωτηριασμοί.

Στο παρελθόν, το ίδιο έκαναν οι χριστιανικές κοινωνίες — από τις σταυροφορίες μέχρι τις δίκες «μαγισσών». Η πρόοδος στην Ευρώπη ήρθε με την επικράτηση του Διαφωτισμού και την ΕΣΔΑ- Ευρωπαικη σύμβαση δικαιωματων του ανθρώπου (1950) που κατήργησε βασανιστήρια. Όμως, εκεί όπου το θρησκευτικό δίκαιο εξακολουθεί να ισχύει, η πρόοδος δεν έφτασε ποτέ.

➡ Ο 21ος αιώνας φέρνει τον παραλογισμό: από τη μία, απαγόρευση βασανιστηρίων στον ΟΗΕ· από την άλλη, θρησκευτικές ποινές με «θεϊκή κάλυψη».

4. Ελευθερία πίστης: από τον αφορισμό στη θανατική ποινή

Στην Ευρώπη του Μεσαίωνα, η αποστασία σήμαινε θάνατο ή εξορία. Σήμερα, οι περισσότερες χριστιανικές χώρες δεν ποινικοποιούν την αλλαγή θρησκείας, αν και κοινωνικά ο στιγματισμός παραμένει. Αντίθετα, σε 12 χώρες που εφαρμόζουν Σαρία (π.χ. Αφγανιστάν, Μαυριτανία) η αποστασία ακόμα τιμωρείται με θάνατο.

Το διεθνές δίκαιο (ICCPR, άρθρο 18) προστατεύει ξεκάθαρα το δικαίωμα αλλαγής θρησκείας. Όμως, η θρησκευτική παράδοση βλέπει την αποστασία ως «προδοσία της κοινότητας».

➡ Πρόοδος: στην Ευρώπη, η πίστη έγινε ατομικό δικαίωμα. Στασιμότητα: σε ισλαμικά καθεστώτα, το δικαίωμα αυτό ισοδυναμεί με θανατική καταδίκη.

5. ΛΟΑΤΚΙ+: από το κυνήγι μαγισσών στην αναγνώριση (και στην άρνηση)

Μέχρι τη δεκαετία του 1970, σχεδόν σε όλο τον κόσμο η ομοφυλοφιλία ήταν ποινικό αδίκημα. Η Εκκλησία τη θεωρούσε «παρά φύσιν αμαρτία», το Ισλάμ την καταδίκαζε σε θάνατο, και ο Ιουδαϊσμός την απέκλειε πλήρως.

Σήμερα, βλέπουμε πρόοδο: ορισμένα προτεσταντικά δόγματα ευλογούν ομόφυλους γάμους, ενώ η Καθολική Εκκλησία άρχισε δειλά να αναγνωρίζει «σεβασμό» στους ΛΟΑΤΚΙ+. Το διεθνές δίκαιο και τα δικαστήρια (π.χ. Oliari v. Italy, ΕΔΔΑ, 2015) έχουν κατοχυρώσει δικαιώματα.

Όμως, σε ισλαμικά καθεστώτα, η θανατική ποινή ισχύει ακόμα. Και η Ορθοδοξία παραμένει αμετακίνητη, μιλώντας για «αμαρτία» .

➡ Σήμερα, η πρόοδος είναι εμφανής σε πολλές χώρες. Όμως η θρησκεία εξακολουθεί να αποτελεί το βασικό άλλοθι για διακρίσεις.

6. Υγεία: πίστη ή επιστήμη;

Στο παρελθόν, οι ασθένειες θεωρούνταν θεϊκή τιμωρία. Οι άνθρωποι στρέφονταν σε ιερείς και προσευχές αντί για γιατρούς. Σήμερα, παρά την ιατρική πρόοδο, το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται: Μάρτυρες του Ιεχωβά αρνούνται μεταγγίσεις, θρησκευτικές κοινότητες αντιστέκονται σε εμβολιασμούς, και μοναστήρια προωθούν «θαυματουργές θεραπείες».

Το διεθνές δίκαιο (ICESCR, άρθρο 12) αναγνωρίζει το δικαίωμα στην υγεία. Παρ’ όλα αυτά, η θρησκευτική ερμηνεία συχνά θέτει το δόγμα πάνω από την ιατρική ανάγκη.

➡ Πρόοδος: η επιστήμη έχει αναγνωριστεί παγκοσμίως. Στασιμότητα: η θρησκεία συνεχίζει να παρεμβαίνει στην υγειονομική πολιτική.

7. Ελευθερία λόγου: το βαρίδι της βλασφημίας

Ο Μεσαίωνας έκαψε τον Τζορντάνο Μπρούνο για τις ιδέες του. Σήμερα, η Ευρώπη έχει αποποινικοποιήσει τη βλασφημία — αν και χώρες όπως η Ελλάδα το έκαναν μόλις το 2019. Αντίθετα, σε χώρες όπως το Πακιστάν ή η Σαουδική Αραβία, η βλασφημία ισοδυναμεί με θανατική ποινή.

Το ICCPR (άρθρο 19) κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης. Παρά ταύτα, θρησκευτικοί νόμοι συνεχίζουν να ορίζουν ποια «λέξη» είναι επιτρεπτή.

➡ Πρόοδος: στη Δύση, η σάτιρα έγινε αποδεκτό δικαίωμα. Στασιμότητα: σε πολλά μέρη του κόσμου, η βλασφημία σκοτώνει.

8. Τελετουργίες που πληγώνουν

Η γυναικεία γεννητική ακρωτηρίαση συνεχίζεται σε πάνω από 30 χώρες, με θρησκευτική επίκληση. Στην Ορθοδοξία, η πλήρης κατάδυση βρεφών μέσω της βάπτισης προκαλεί ανησυχίες για την ασφάλεια & την υγεία των βρεφών. Επιπλέον, στο Ισλάμ, οι νηστείες επιβάλλονται και σε παιδιά.

Στο παρελθόν, όλα αυτά θεωρούνταν «φυσιολογικά». Σήμερα, το διεθνές δίκαιο τα ορίζει ως κακοποίηση (CRC, άρθρο 19).

➡ Πρόοδος: αναγνωρίζονται πλέον ως βία. Στασιμότητα: συνεχίζουν να γίνονται στο όνομα του Θεού.

Πίστη ή δικαιώματα;

Η πρόοδος των τελευταίων αιώνων είναι αδιαμφισβήτητη: βασανιστήρια, διωγμοί και θεσμικές ανισότητες έχουν σε μεγάλο βαθμό περιοριστεί. Όμως η μάχη δεν έχει κερδηθεί. Στον 21ο αιώνα, η θρησκεία εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως εργαλείο ελέγχου σωμάτων, συνειδήσεων και επιλογών.

Το δίλημμα «Δόγμα ή Δίκαιο» δεν είναι θεωρητικό· είναι το καθημερινό σταυροδρόμι εκατομμυρίων ανθρώπων που προσπαθούν να ζήσουν με αξιοπρέπεια. Το διεθνές δίκαιο έχει προχωρήσει. Η θρησκεία πρέπει να αποφασίσει αν θα ακολουθήσει ή θα μείνει θεατής — και συνένοχη.

Βιβλιογραφία / Πηγές

• United Nations, Universal Declaration of Human Rights (1948).

• United Nations, Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW) (1979).

• United Nations, Convention on the Rights of the Child (CRC) (1989).

• United Nations, International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR) (1966).

• United Nations, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR) (1966).

• Council of Europe, European Convention on Human Rights (ECHR) (1950).

• European Court of Human Rights, Oliari and Others v. Italy (2015).

• World Health Organization (WHO), Female Genital Mutilation Fact Sheet (2023).

• Human Rights Watch, Apostasy Laws Report (2021).

• UNICEF, Child Marriage: Global Estimates and Trends (2023).